Bukua mabulunge ni bintu 
Tshitupa tshia kumpala

Bukua  mabulunge mbufumine ku dibulunge dikese dia makanda dia bunena bua diyi dinene. Dibulunge edi dia makanda bakadisunsula kudi kapata kadi kabikidibua ku dîna dia Big Bang, mu tutupa tuvule tua makanda tudibu babikila ne mpuishi ikêna mêsu kumona. Tshikondo tshia disunsuluka dia makanda a diambedi, tutupa tuakatangalaka mu tshibuashibuashi ni tumue tua ku totu etu tuakadiunguija kaba kamue, mutu mabeji adiunguija kaba kamue dîba didi lupepele luasakila. Bua bungi bua dinyunguluka diawu, mavuala a tusunsukila tua makanda akavudija makanda awu ni kulelawu mabulunge manenanenayi adibu babilkila bu mitoto. Tutu tuyimona ibalakana mu diulu butuku. Tutu kabidi tumona bimpe ni biakane dîba, diodio edi mmutoto udi pepi netu bikole. Mitoto ni dîba bidi bikupa nsense mikese ya makanda idi itufikila mu muenekelu wa nzakalu. Patudi tukuma bulaba bikole tudi tumvua mudibu buenda buzakala ntanta mule. Mêsu atu wowu amona tusunsukila tua makanda tutu tuasa luendu. Abu mbukenke budi bufumina ku dîba mu munya ne ku mitoto bufuku.

Youtube  - Français

Écrit par 3tonnes.org


Version 0-1

Vous pouvez partager librement ce texte à la condition d'en conserver l'intégralité, sans rien modifier ni enlever, y compris sa provenance et ces quelques lignes. Merci

Vous pouvez télécharger les fichiers PDF et MP3 de la présente leçon et poser vos questions sur le page facebook en cliquant sur les boutons ci-dessous.

PDF MP3 facebook
Bukua mabulunge ni bintu
Tshitupa tshibidi

Mu tshikondo tshia disunsuka diende dia diambedi, Big Bang wakatangalaja makanda mavulavulayi kabukabu. Amue a ku makanda kudikosololawu mu bitupa bibidi: tshia kumpala ntshia makanda a nkatshinkatshi adibu babikila bu proton, tshibidi ntshia makanda adi anyungulukila proton adibu babikila ni electron. Didisangisha popamue dia makanda aa abidi didi dibikibua ni atome. Dikokolangana dikolakolayi didi dienzeka mu mitoto ni mu tshibuashibuashi didi dilamakaja makole mavulavulayi a nkatshinkatshi anyi protons. Kudi atomes mienza ni protons 118 ni electrons 118. Atome udi mupite kutangalaka ng'ewu udi ni proton umuepele anyi atome wa hydrogène, kadi mishindu mikuabu ya atomes mikalanganaku mu bukua mabulunge. Makanda a nkatshinkatshi anyi protons ni makanda adi aanyungulukila anyi électrons adi akokangana ku butuangaji bua bukole bukena bumueneka budi buasangisha kaba kamue. Protons ya atomes itu yoyi isakilangana imue ni mikuabu. Kadi protons ya atome kampanda idi mua kukoka électrons ya atome kansanga. Mu ngakuilu mupepele, netuambe ne atome udi ni protons ya bungi ki udi ni bukole bua bungi. Nku dikokangana ni disakilangana dia makole awu, bitudi tumona ku aimants, kudi atomes ni bukokeshi bua kukokangana ni kushala milamakangane pamue tusumbusumbu musombele mayi a mishipa. Tusumbusumbu etu tua atomes ki nshindamenu wa bintu bitudi tumona ni tulenga mu nyunguluilu wetu, ntudilonga musombele ntatanda ya ntande idi ni nshinga mikolakolayi ikena imueneka. Tudi tuvuluija ni kudi ntanta munenanenayi pankatshi pa protons ni électrons, mbuena kuamba ne bintu mbiule tente ni buashi munda muabi ni se dikolakana diabi didi difumina ku makole a dikokangana ni disakilangana adi asuikakaja atomes


Youtube - Français

Écrit par 3tonnes.org


Version 0-1

Vous pouvez partager librement ce texte à la condition d'en conserver l'intégralité, sans rien modifier ni enlever, y compris sa provenance et ces quelques lignes. Merci

Vous pouvez télécharger les fichiers PDF et MP3 de la présente leçon et poser vos questions sur le page facebook en cliquant sur les boutons ci-dessous.

PDF MP3 facebook
Bukua mabulunge ni bintu
Tshitupa tshisatu   

Bukola budi busuikakaja atomes anyi bukola bua nshinga ikena imueneka bua "buntatanda bua ntande" idiyi yenza munda mua bintu, mbulondangane ni bungi bua protons bua yonso wa kudiyi. Tshilejilu, malanda pankatshi pa atomes idi yenza mâyi matekete, atomes ayi idi iyila panshi anyi pa ntaku wa tshilaminu tshia mâyi, ki bualu kayi mâyi menguluke. Kadi, malanda pankatshi pa atomes ya tshiamu tshia mu matanda (fer) makolakolayi, atomes ayi idi isomba kaba kamue, ki bualu kayi tshiamu tshia mu matanda ntshikolakangane. Kupita apu, bukola bua malanda pankatshi pa atomes mbulondangane ni makokeshi adi pambelu adi ayisambuluka. Makokeshi awu adi abikidibua ni luya. Patudi tusabisha mâyi, adi avuanduluka, adi asaba ni ashala muishi, malanda awu adi ajimina, mâyi adi ashala dibungi. Patudi tuela mu tshiamu tshia mashika, tudi tumbusha luya, malanda awu adi akola menemene, adi ashala dibua mbuena kuamba ni mâyi adi akolakana. Patudi tôsha tshiamu tshia mu matanda, tudi tutshituadila luya, malanda awu adi ateketangana, ndekelu wa bionso tshiamu tshia mu matanda tshidi tshienguluka. Tshidi tshikola kabidi patudi tuimanyika ditshiosha. Luya mmakokeshi adi atua eku atua kuaka. Munya ki mpokolo wa diambedi wa luya pa bulaba, makokeshi makese adiwu ukupa anyi photons adi alua kushintulula malanda pankatshi pa atomes ya bintu pa bulaba. Mu ngakuilu muinenke, makokeshi makese aa adi amatshila atomes bu ntende ni ayijimijija imue ya ku électrons yayi, imue misangu atu afika too ne kudiyumbusha yonso. Electrons eyi idi iya kusonsola atomes mikuabu, nanku ni nanku. Tudi mua kudienzela mpokolo wa luya tshikondo tshitudi tukuma mabua abidi. Tudi tufika ku diumbusha ku makanda électrons idi yosha lukunyi ne kulutemesha mudilu, idi ilutuadila luya peshi bukokeshi. Lukunyi lumuepele ludi lusambuluja mudilu kudi ditamba, ni diodi padi kudi mutshi udi pabuipi nadi too ni padi dîtu dijima diosheka biobio bienzeka ni mvula ki mudimiamina mâyi nansha.   

Youtube - Français

Écrit par 3tonnes.org


Version 0-1

Vous pouvez partager librement ce texte à la condition d'en conserver l'intégralité, sans rien modifier ni enlever, y compris sa provenance et ces quelques lignes. Merci

Vous pouvez télécharger les fichiers PDF et MP3 de la présente leçon et poser vos questions sur le page facebook en cliquant sur les boutons ci-dessous.

PDF MP3 facebook
L'univers et la matière
Comment la matière évolue et se modifie    

Mu tshikondo tshia disunsuka diende dia diambedi, Big Bang wakatangalaja makanda mavulavulayi kabukabu. Amue a ku makanda kudikosololawu mu bitupa bibidi: tshia kumpala ntshia makanda a nkatshinkatshi adibu babikila bu proton, tshibidi ntshia makanda adi anyungulukila proton adibu babikila ni electron. Didisangisha popamue dia makanda aa abidi didi dibikibua ni atome. Dikokolangana dikolakolayi didi dienzeka mu mitoto ni mu tshibuashibuashi didi dilamakaja makole mavulavulayi a nkatshinkatshi anyi protons. Kudi atomes mienza ni protons 118 ni electrons 118. Atome udi mupite kutangalaka ng'ewu udi ni proton umuepele anyi atome wa hydrogène, kadi mishindu mikuabu ya atomes mikalanganaku mu bukua mabulunge. Makanda a nkatshinkatshi anyi protons ni makanda adi aanyungulukila anyi électrons adi akokangana ku butuangaji bua bukole bukena bumueneka budi buasangisha kaba kamue. Protons ya atomes itu yoyi isakilangana imue ni mikuabu. Kadi protons ya atome kampanda idi mua kukoka électrons ya atome kansanga. Mu ngakuilu mupepele, netuambe ne atome udi ni protons ya bungi ki udi ni bukole bua bungi. Nku dikokangana ni disakilangana dia makole awu, bitudi tumona ku aimants, kudi atomes ni bukokeshi bua kukokangana ni kushala milamakangane pamue tusumbusumbu musombele mayi a mishipa. Tusumbusumbu etu tua atomes ki nshindamenu wa bintu bitudi tumona ni tulenga mu nyunguluilu wetu, ntudilonga musombele ntatanda ya ntande idi ni nshinga mikolakolayi ikena imueneka. Tudi tuvuluija ni kudi ntanta munenanenayi pankatshi pa protons ni électrons, mbuena kuamba ne bintu mbiule tente ni buashi munda muabi ni se dikolakana diabi didi difumina ku makole a dikokangana ni disakilangana adi asuikakaja atomes.


Youtube - Français

Écrit par 3tonnes.org


Version 0-1

Vous pouvez partager librement ce texte à la condition d'en conserver l'intégralité, sans rien modifier ni enlever, y compris sa provenance et ces quelques lignes. Merci

Vous pouvez télécharger les fichiers PDF et MP3 de la présente leçon et poser vos questions sur le page facebook en cliquant sur les boutons ci-dessous.

PDF MP3 facebook
Recherche